Wypalenie zawodowe nauczycieli

Zespół wypalenia zawodowego (ang. burnout syndrome) to pojęcie, które pojawiło się w psychologii w latach 70-tych XX w. Użyli go niezależnie od siebie psychiatra Herbert Freudenberger i psycholog społeczny Christina Maslach.

Pod pojęciem zespołu wypalenia rozumie się stan fizycznego i psychicznego wyczerpania pracą zawodową. Stan ten powstaje w wyniku działania długotrwałych negatywnych uczuć rozwijających się w związku z obciążeniami zawodowymi. Wśród przyczyn wypalenia istotne są cechy charakteru, sposób przeżywania swojej pracy i uświadomione lub nieuświadomione oczekiwania, także o charakterze psychologicznym, związane z wykonywanym zawodem. Zespół wypalenia nie jest więc zwykłym zmęczeniem, prostym skutkiem obiektywnego obciążenia pracą, ale wynikiem długotrwałej frustracji, w której powstaniu odgrywają rolę także czynniki osobiste i osobowościowe. Jest głębokim rozminięciem się w oczekiwaniach i utratą sensu wykonywanej pracy.

Wypalenie zawodowe pojawia się u przedstawicieli różnych zawodów. Szczególnie jednak narażone są osoby wykonujące zawody związane bliskim kontaktem z innymi ludźmi, pomocą innym, zwłaszcza chorym, słabszym lub dzieciom. Zespół wypalenia zawodowego najczęściej opisywano i badano u pielęgniarek, pracowników ratownictwa i hospicjów, nauczycieli i wychowawców, pracowników socjalnych, terapeutów i lekarzy.

Stopnie wypalenia zawodowego

Zespół wypalenia zawodowego zawiera trzy istotne symptomy, nazywane często przez badaczy stopniami wypalenia.

wyczerpanie emocjonalne – wyczerpywanie się w sensie fizycznym i psychicznym, utrata energii i sił, chroniczne zmęczenie, zniechęcenie do pracy, stałe napięcie psychofizyczne, drażliwość i konfliktowość, brak cierpliwości, ucieczka w chorobę, wzmożona podatność na choroby;
depersonalizacja – polega na zmianie nastawienia do innych ludzi, stawanie się obojętnym, nieczułym w stosunku do osób, z którymi pozostaje się w relacjach zawodowych, przesadne dystansowanie się wobec problemów uczniów i szkoły, chłód, dystans i cynizm; przekonanie, że ci, którym trzeba pomagać sami są winni swoich problemów. Jest to najgroźniejszy w skutkach objaw wypalenia: towarzyszy mu skracanie czasu poświęcanego uczniom, niechęć do angażowania się w ich sprawy, przedmiotowe traktowanie. Do klasycznych technik depersonalizacyjnych stosowanych przez nauczycieli należą: etykietowanie uczniów, uprzedmiotawianie ich, stereotypizacja. W sferze zachowań objawia się to skracaniem czasu na bliski kontakt, niechęcią do zajęć pozalekcyjnych, stosowaniem kartkówek zamiast dyskusji, rzadkimi kontaktami z rodzicami, sformalizowaniem wywiadówek, ale także obwinianiem uczniów i stosowaniem kar;
brak lub zaniżona satysfakcja z wykonywania zawodu - prowadzi do negatywnej oceny własnej pracy i jej wyników, powoduje depresje, poczucie klęski, obniżenie produktywności, nieumiejętne radzenie sobie z problemami.

Etapy wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe jest swego rodzaju procesem, który można przedstawić za pomocą następujących po sobie etapów czy stadiów, wyróżnionych ze względu na stopień wyrządzonej szkody:

pierwszy stopień to stadium ostrzegawczym, w którym pojawiają się nie ustępujące objawy przeziębienia, ból głowy, bezsenność, uczucie irytacji; powrót do właściwego funkcjonowania z tego stadium nie jest bardzo trudny, często wystarczy krótki wypoczynek, hobby, okresowe zmniejszenie obciążenia pracą;
drugi stopień pojawia się wtedy, gdy syndrom jest bardziej stały i trwa dłużej, a charakterystyczne objawy to wybuchy irytacji, pogardliwe odnoszenie się do innych, gorsze wykonywanie zadań; interwencja wymaga teraz dłuższego wypoczynku niż tylko weekend –konieczne może być wzięcie urlopu - oraz wyraźnego zainteresowania się czymś innym niż pracą, pomocne mogą być spotkania towarzyskie;
trzeci stopień występuje wtedy, gdy syndrom staje się chroniczny, rozwijają się objawy fizyczne, psychiczne i psychosomatyczne – wrzody żołądka, nadciśnienie, napady depresji, uczucie osamotnienia i alienacji oraz pojawianie się kryzysów, obok tych związanych z pracą (np. rodzinne, małżeńskie, przyjacielskie), co powoduje, że oprócz osoby dotkniętej wypaleniem cierpią również członkowie rodziny, przyjaciele, współpracownicy; krańcowe wypalenie się, prowadzące w niektórych przypadkach do poważnej depresji, może pociągać za sobą konieczność zmiany pracy.

Symptomy wypalenia zawodowego

Istnieje wiele objawów i sygnałów, które wspólnie tworzą syndrom wypalenia zawodowego, jednakże fakt, że ktoś cierpi na któreś z poniższych objawów nie oznacza automatycznie, że jest on narażony na niebezpieczeństwo wypalenia się. Poniżej przedstawione symptomy można potraktować jako zbiór potencjalnych dzwonków ostrzegawczych:

objawy fizyczne: narastające zmęczenie, bóle głowy, bezsenność, wzmożona podatność na zachorowania, migrenowe bóle głowy, napięcie mięśniowe - różnorodne bóle bez wyraźnej przyczyny, uzależnienie - przyjmowanie nadmiernych ilości środków uspokajających, alkoholu, nikotyny, słodyczy;
objawy behawioralne: łatwe okazywanie złości, duża zmienność zachowania, specyficzny język - mówienie o uczniach i pracy w szkole jako „przypadłości”, „sprawach”, a nie o ludziach, niezdolność do podejmowania decyzji, narzucona sobie izolacja, problemy w bezpośrednim komunikowaniu się;
objawy psychologiczne: przygnębienie, uczucie znudzenia, zniechęcenia, rozdrażnienia i złości, labilność emocjonalna, utrata entuzjazmu, poczucie winy za efekty, wyniki swojej pracy, utrata zainteresowania, oskarżania innych za niepowodzenia - niezależnie od tego czy niepowodzenie jest prawdziwe wini się za nie wszystkich - system, uczniów, pracodawcę, rodziców, członków swojej rodziny.

Fazy wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe przebiega w 5 fazach:

zafascynowanie – nauczyciel prezentuje w tej fazie swojej pracy wysokie ideały i niezwykle silnie angażuje się na rzecz szkoły czy swoich uczniów;
stagnacja - coraz trudniej jest realizować ideały, toteż zmienia się ich ukierunkowanie, oczekiwania czy roszczenia uczniów, rodziców i dyrekcji szkoły, zaczynają z wolna denerwować nauczyciela;
frustracja – nauczyciel postrzega negatywnie swoich uczniów, ma problemy dyscyplinarne, reaguje odwołując się najczęściej do środków przymusu; szkoła staje się dla nauczyciela miejscem rozczarowania;
apatia – między nauczycielem a uczniami zanika przyjaźń; nauczyciel wykonuje tylko to, co jest jego najpilniejszym obowiązkiem, unika rozmów na tematy zawodowe i wszelkiej dodatkowej aktywności;
syndrom wypalenia – pojawia się w momencie całkowitego wyczerpania.

Przyczyny wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe wynika z niewłaściwych reakcji na stres w pracy i braku odpowiedniego podejścia do wewnętrznych i zewnętrznych napięć z nią związanych. Przyczyny wypalenia tkwią w negatywnych wyobrażeniach o sobie i autodestrukcyjnych postawach. Oto kilka z nich:

zamartwianie się - osoba, która wiecznie się martwi, może być zbyt przestraszona, by dobrze funkcjonować w pracy, ale mimo iż niewiele zrobiła, może czuć się całkowicie wyczerpana pod koniec dnia. Inna z kolei wykonuje wszystko bardzo sprawnie, lecz martwi się, że zrobiła za mało i jest ciągle niezadowolona z siebie. Jeśli ta postawa dominuje, ciągły lęk i brak poczucia bezpieczeństwa „wypompowuje z nas” wszelką energię;
kompulsywne dążenie do osiągnięć - są ludzie, których poczucie własnej wartości zależy tylko i wyłącznie od tego, co osiągną. Inaczej czują się nic nie warci. Wypoczynek jest dla nich marnotrawieniem czasu. Wiele od siebie oczekują i jakby ciągle nie mogą siebie dogonić;
nadmierny samokrytycyzm - osoby z nadmiernym samokrytycyzmem nie mają żadnego poczucia rytmu – pracują do całkowitego wyczerpania, by udowodnić wszystkim, że są dobrzy. Są dla siebie bezlitośni, nie potrafią się zatrzymać, by cieszyć się owocami swojej pracy, ponieważ te nie są nigdy wystarczająco dobre;
postawa „Zosi- Samosi” - charakterystyczne jest dla niej przekonanie, że tylko ona może zrobić to dobrze. Nie może na nikogo liczyć ani na nikim polegać;
naprawiacz świata - jest to postawa dość powszechna w profesjach związanych z pomaganiem, w których służba i poświęcenie są wbudowane w pracę. Prawdziwy altruizm i troska o ludzi są wspaniałą rzeczą. Trzeba jednak pamiętać o swoich ludzkich ograniczeniach. Nie można pomóc wszystkim i uratować każdego. Zatracanie się w pracy prowadzi tylko do wyczerpania.

Przyczyny wypalenia zawodowego wśród nauczycieli

Do obszarów najbardziej stresogennych wśród nauczycieli, które mogą być przyczyną wypalenia należą:

niskie zarobki, niewspółmierne do wysiłku i wkładu pracy;
niski prestiż społeczny zawodu nauczyciela;
zachowania i cechy uczniów;
programy nauczania i ciągła ich zmiana;
stałe zagrożenie oceną ze strony kontrolujących pracę;
niekorzystne warunki pracy;
braki wyposażenia;
nastawienia rodziców.

Przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu

Niezmiernie ważne jest wczesne rozpoznawanie objawów „wypalenia”, samoświadomość, autorefleksja, odpowiedzialność za samego siebie – ponieważ wtedy jeszcze można temu zjawisku przeciwdziałać.

Kilka zasad zmniejszających prawdopodobieństwo wystąpienia wypalenia zawodowego:

formułowanie realistycznych celów;
weryfikacja celów i ustalenie priorytetów;
pozytywne przewartościowanie;
nie przeciążanie się obowiązkami;
rozsądne zaangażowanie osobiste;
asertywność;
aktywność fizyczna.

Nauczyciele, którzy odpowiedzialność za wyniki swojej pracy przypisują różnym czynnikom zewnętrznym, wiecznie niezadowoleni, winiący za swoje niepowodzenia „cały świat”, są bardziej podatni na „wypalenie”, niż ci, którzy są przekonani o swoich wysokich kompetencjach i doświadczeniu.

Ważnym czynnikiem przeciwdziałającym „wypaleniu” jest umiejętność wycofywania się z sytuacji stresowej, wypoczynek w czasie weekendu i wakacji, uprawianie sportu i rekreacji, zainteresowania kulturalne, powodują, że osoby umiejące z tych form korzystać, rzadziej ulegają procesowi „wypalenia”.

I Ty możesz sobie zafundować syndrom wypalenia zawodowego

Dziewięć metod na „wypalenie zawodowe” wg Jay Haley`a)

pracuj długie godziny - szczególnie nocą i w soboty. Próbuj pracować we wszystkie święta.
przyjmuj wiele trudnych wyzwań i realizuj je jeden po drugim, najlepiej trzy lub cztery po kolei. Myśl o nich nawet, gdy nie jesteś w pracy - przy obiedzie i o trzeciej nad ranem to dobra pora.
na wakacje zabieraj ze sobą czasopisma i książki profesjonalne do czytania i sprawdzaj codziennie pocztę elektroniczną.
czytaj stale ten sam, stary materiał. Jeżeli jesteś zorientowany strategicznie, albo strukturalnie albo behawioralnie, albo analitycznie, albo na rozwiązywanie problemów, pozostań lojalny wobec swoich idoli. Nie wierz, że ktokolwiek inny mógłby posiadać jakąś wartościową ideę.
opieraj swoje poczucie własnej wartości wyłącznie na pracy. Nie poszukuj życia osobistego; twoi uczniowie za bardzo ciebie potrzebują.
nie wydawaj w ogóle pieniędzy na przyjemności - po co miałbyś chcieć być w przyjemnym nastroju przez cały dzień?
uwierz, że możesz być zwycięzcą w każdym przypadku, dotyczy to nauczyciela stażysty, kontraktowego, mianowanego, dyplomowanego czy też profesora, bierz się ostro do roboty. I pamiętaj, jeśli nie ma awansu, to jest twoja wina!
nie bądź ambitny. Nie ogłaszaj się ani nie myśl o otwarciu prywatnej szkoły, ani nie myśl o zwiększeniu swoich dochodów – to jest dla ludzi interesu.
przeżywaj swoje życie bez przyjaciół, kochanków lub rodziny. Jeśli przypadkowo założyłeś rodzinę, to ją ignoruj. Jeśli jesteś samotny, to nadal szukaj Pani Ideału lub Pana Ideału - nawet jeśli zajmuje ci to całe życie. Nigdy nie stawiaj tylko na człowieka.

Proponowana literatura

Dąbek W., Czynniki warunkujące wykonywanie zadań zawodowych przez nauczycieli - pedagogów szkolnych, PWN, Wrocław, 1988;
Fengler J., Pomaganie męczy. Wypalanie w pracy zawodowej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk , 2000;
Kędracka E., Wypalenie się zawodowe nauczycieli, Szkoła Zawodowa Nr 4 / 1998;
Kliś M., Kossenska J., Cechy osobowościowe nauczycieli a syndrom wypalenia zawodowego, Psychologia Wychowawcza Nr 2 / 1998;
Maslach Ch., Wypalanie się: utrata troski człowieka, [w:] Zimbardo P.G., Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004;
Nowak M., Nie daj się wypalić, Nowa szkoła, 10/2001;
Orłowska M., Nie wypal się zawodowo, Gazeta szkolna, 22/2001;
Sęk H., Szkoła a wypalenie zawodowe, Poznań, Zakład Wydawniczy K. Domke, 1996;
Sęk H., Wypalenie zawodowe - przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007;
Świętochowski W., Wypalenie zawodowe u nauczycieli – co to jest i jak się przed nim obronić?, Szkoła Zawodowa Nr 10 / 1999;
Więckowska U., Jak uchronić się przed wypaleniem zawodowym?, Forum nauczycieli, nr 3-4, 2001;
Zawadowska I., Wypalenie zawodowe, Gazeta Szkolna Nr 11 / 2001.